Hakasa-an ba hanesan ema primeiru nebé hatudu nia domin no nia atensaun ba ema seluk, laos fasil. Atu ema seluk mak hatudu uluk sira nia domin no sira nia atensaun mos, laos hanesan halo kafé kopu ida. Maibé karik ita bele halo nune’e, nia nudar dalan ida mos atu hasai ita husi nakukun laran moris nian.
“Hau hatene susar oin-sa atu hetan osan” katak señora Clara. Maibé tenki garante katak uma laran ohin tenki han no hemu maski dala ida deit mos agradese ona. Karik iha uma laran ema balu labele buka osan, tanba sira moras, tanba ferik no katuas ona. Husik kotuk sira ajuda nia oan sira buka osan, la hanesan uluk wainhira sira sei forte, maibé ho sira nia harohan sira suporta: “ Oan kuidadu-an”. Ho liafuan deit maibé suporta ne’e sai husi fuan.
Clara servisu kleur ona fasi ema nia hatais, maibé saláriu la sufisiente, nia hakarak buka servisu seluk. Laran metin katak ho servisu foun ne’e saláriu bele diak liu. Hetan tiha servisu foun, maibé liu tiha tinan rua nia hakarak halo negósiu, nia hahu ho fan hena obralan. “Fan hena obral, agora iha kompetisaun barak, maibé loron-loron $5.00-$8.00 tama hela. Maski tenki hisik kosar tutur karon sae-tun mikrolet”, tenik Clara.
Hanesan inan feto faluk ida, iha tempu hanesan, Clara tenki halao mos servisu seluk atu hetan sentavus ruma hodi sustenta nia oan sira nia eskola iha universidadi. Nia sai makelar fan ema nia rai no ema nia kareta second hand. Iha kalan nia labele toba sedu, tanba kumu massa halo dosi, aban dader lori ba tau hela iha kioske sira hodi buka osan rezerva ba oan sira nia jajan iha eskola. Hanesan ne’e kalan-kalan nia tenki hamenus nia oras toba nian.
Maibé husi loron ba loron, nia oan sira nia nesedidadi mos aumenta boot. Nune’e, nia labele hein deit obralan no telefone husi ema sira nebé hakarak sosa kareta no rai. Nia hahu fó konfiansa ba nia oan feto ho nia alin mane atu sira handle servisu balu nebé tuir sira bele. Ida feto sai husi kampus tau-matan ba obralan, Clara tama sai uma no edifísu sira fan kosmétika ba señora no menina oan sira nebé hakarak hafurak sira-an. Enkuantu iha oportunidadi halo mos promosaun ba kareta second hand ho rai nebé nia sai nudar makelar ba. La barak, maibé nia servisu sira ne’e bele halo nia dada iis netik hanesan inan faluk ida.
Husi osan oan sira nebé nia halibur, nia konsege loke mos negósiu seluk: Loke loja fan asesóriu kareta no motor nian ho ofisina kiik ida atu hadia motor nebé fó mos servisu ba jovens mane nain tolu inklui menina nain rua hanesan nia asisténsia. Wainhira loja ho ofisina hahu rame no osan foin mak tama diak, nia aisténsia nain rua lori osan halai ba sira nia rai. Tanba nia asisténsia nain rua ne’e mai husi ita nia nasaun viziñu.
“Iha tempu nebá hau presiza tebetebes osan, tanba hau nia inan ferik tama-sai ospitál. Hau nia moris nebé foin hahu diak, agora hau tenki harí fali husi mamuk aliás zero. Hau basa-rentós, tanba sa hau beik nune’e, fó osan ba menina rua ne’e kaer. Maibé tur hodi arepende deit moris la muda ba oin.” Clara konta ho matan-ben.
Dala ruma Clara hanoin tó atu oho-an, maibé nia hanoin nia oan feto ho nia oan mane, sira nia moris atu sai oin-sa? Clara agradese, nia sei iha feto maluk grupu arisan nebé fó apoiu morál no impresta osan ba nia. Ho sira hotu nia apoiu nia bele sai husi susar laran ne’e hodi hahu haboot fali nia negósiu oan sira.
“Wainhira hau monu iha hau nia negósiu primeiru, hau hanoin hetan ema matenek ida nia liafuan dehan: ‘Kada faillansu, nudar oportunidadi ida atu hahu fali ho matenek liu.’ Hahu husi ne’e hau buka aprende diak liu tan, atu hadomi ema seluk no hakbesik-an ba Nia iha leten.” Clara esplika ho entuziásmu.
Ohin loron, Clara nia negósiu hahu lao diak fali ona ho lukru nebé diak liu antes. Nia oan sira mos eskola normál no la kuran atu ajuda nia inan nebé moras no mos ema seluk nebé presiza tulun. Maski nune’e, hanesan feto faluk no ema nebé hakdasak husi kraik mak sae ba leten, nia la haluha ho nia feto maluk sira nebé uluk sira hamutuk iha merkadu obralan no grupu arisan. Tanba ho sira mak nia aprende moris ne’e ninia lalaok iha mundu negósiu nodi buka osan.
Moris ne’e hanorin katak susar sempre iha. Maibé mos kada susar sempre iha ninia dalan sai ida mos. Sempre iha solusaun nebé tama kakutak. Tanba kada mala no kada armáriu ida sempre mai ho nia xavi kedas.
Tur hemu kafé, Clara kontinua share nia esperénsia: “Buat nebé hau presiza agora mak tempu atu hakalma hau nia-an, maneza hau nia emosaun husi faze ba faze ida seluk. Hau kontenti iha faze ne’e hau bele kaer kuda talin mesak. Hau hatene atu lori kuda ba nebé. Uluk hau hanesan ema nebé la hatene sae kuda. Hau tur iha kuda leten, maibé kuda lao ba nebé tuir nia hakarak.” Rona Clara nia koalia ami haluha tiha ami nia kafé.
Wainhira hasoru susar lista imi nia susar ne’e iha surat tahan ida. Hafoin lé fali saida mak imi hakerek ne’e no husu ba an rasik, “Buat kiik saida mak imi bele halo iha loron ne’e atu hases tiha susar sira ne’e?” Wainhira imi bele hases tiha fatuk kiik sira ne’e husi imi nia moris, mak ikus mai imi bele iha forsa nodi dudu sai fatuk nebé boot liu.
Wainhira ami vizita Clara nia inan iha ospitál, ami haré ema sira nebé moras luta makás atu bele moris. Mundu ne’e kontinua lao nafatin durante oras 24, nune’e la pára. Saida mak atu akontese aban, ema ida la hatene. Tanba ne’e labele hakanek ema seluk nia fuan. Tetu didiak uluk ema seluk nia sentimentu, laos imi nia sentimentu rasik. Nudar ema, ida-ida iha tendénsia haré deit ema seluk nia parte aat. Maski sira nia karákter porsentu 95 diak, nebé aat porsentu lima deit. Tanba sa imi la pasiensia atu sira hatudu porsentu 95 nebé diak ne’e?
Iha dadersan, Clara prepara aihan manas ba nia oan sira, no tur hamaluk sira iha minutu balu, hafoin nia hakuak no rei sira hotu molok sira ba eskola no nia ba halao nia servisu iha loja. Iha kalan, antes toba, sira família, la haluha IDA leten, no mos fó tempu ba malu haré TV no fahe esperiénsia loron tomak ohin nian ba malu, ho haksolok.
***Notas: Naran Clara ne’e fiktif deit.
Dili, 2007