Ema ida-ida iha kbiit atu halo nia moris sai lalehan ka infernu, depende ba oin-sa ita hili ita nia mehi. Ema sira nebé haré moris nudar lalehan, ema ne’e manan. Kontráriu, ema sira nebé haré moris ne’e nudar infernu, nia lakon daudaun.
Oin-sa atu realiza mehi sai susesu nodi haré moris nudar lalehan, mai ita aprende iha faze nen (6) nebé DR.
DAVID J. SCHWARTZ, Ph.D, nebé hakerek livru “Best Seller”: The Magic of Thinking Big, nebé ami rezumu iha ne’e.
DAVID J. SCHWARTZ, Ph.D, nebé hakerek livru “Best Seller”: The Magic of Thinking Big, nebé ami rezumu iha ne’e.
Faze 1: Hili Fini Ita Nia Mehi
Hanesan tos-nain hatene hili fini batar nebé diak liu, atu produs batar nebé mos diak. Matenek hili mehi nudar buat importanti atu realiza moris nebé diak.
Fini sempre moris tuir fini ai-han nebé kuda ba rai. Kuda fini háre sempre moris háre, laos moris fali batar. Fini nú sempre moris mai nú, laos moris fali hás.
Fini mehi nian sei moris mehi nian. Pergunta prinsipál rua, desidi hili mehi saida mak ita sei kuda, mak ne’e: “Buat saida mak hau hakarak halo?” “Saida mak hau sei hetan husi mehi ne’e?”
Hau nia mehi ne’e sei produz saida? Nia poténsia benefisiu mak saida?
Benefisiu mak hetan selu tanba serví ema seluk. Iha negósiu, benefisiu nebé ita hetan tanba oferese produtu no hahalok diak ho folin nebé normál.
Buat nebé laos negósiu, hanesan eskola no organizasaun sosiedadi, nia benefisiu mak fó tulun atu joven sira bele estuda, no bele halao moris ho diak. Proveitu ba igreja mak ema sira nebé igreja serví; instituisaun karitativa ninia proveitu/benefisiu mak aihan nebé sira oferese ba ema kiak sira; asosiasaun negósiante nia proveitu mak servisu nebé nia oferese ba nia membru sira. Nebé, proveitu/benefisiu katak obra diak nebé ita halo ba ema seluk.
Saida deit mak nudar ita nia mehi, ita hakarak hetan nia rezultadu proveitu nebé másimu. Tanba proveitu mak nudar sasukat husi obra ka hahalok ida nia rezultadu.
Poténsia iha signifikadu nebé importanti. Ema ida-ida iha ninia talentu. Xavi ba moris nebé diak mak hili no dezenvolve ita nia talentu nebé diak liu. Dalan ba moris nebé halo triste mak halo buat nebé ita hatene katak sala. Ema artista ida nebé simu $25 ba pintura ida, no senti feliz tebetebes nebé labele isplika ho liafuan, tanba nia hatene katak nia servisu ne’e iha valor ba ema seluk.
Wainhira ita hili mehi ida, katak buat nebé ita hakarak, husu uluk lai, “Ema hira mak sei satisfeitu karik hau nia mehi ne’e realizadu duni?
Labele haluha! Laiha buat ida mak lós ka sala ho osan. Osan nudar buat instrumentu ida nebé ita uza hodi: (1). Fó ksolok no suporta ema ninia atividadi, (2) instrumentu hodi sosa no selu iha mundu negósiu. Iha parte ida, Osan uza hodi dezenvolve no organiza eskola no ospitál ida nia atividadi, no halao ita nia governasaun. Iha parte seluk, osan uza hodi halo krime ka obra aat, fó-subornu ba ema nebé iha posizaun nebé tuir lolós ita bele fiar, osan mos bele estraga ema iha governu, iha edukasaun no iha igreja.
Saida mak Hau Harak Halo?
Ézitu, susesu, ita bele sosa iha loja? Wainhira ita ba loja, husu ba menina hein loja: “Hau hakarak sosa fini mehi nian nebé bele garante hau sai feliz no sai riku.” Maibé labele hanesan ne’e. Fini mehi nian laiha ema ida mak bele fan. No laos lori kedas husi moris, labele impresta ka fó impresta, ou bele muda ba ita nia oan. Ita nia inan-aman, profesor/a, no kolega bele sujere ita nia distinu moris, maibé ita mesak deit mak bele hatan, “Mehi saida mak diak liu ba hau?”
Dala barak ema husu, “Servisu saida mak bele halo osan barak ba hau?” Pergunta ne’e hanesan halo iha loron manas, “Loron matan iha nebé?” Ou hanesan ema nebé viajen hela ho ro-ahi iha tasi laran, maibé derepenti nia husu, “tasi iha nebé?”
Reposta ba pergunta, “Osan iha nebé?” Hatan: “Osan iha fatin hotu-hotu.” Projetu no negósiu iha Timor Leste iha poténsia ekonómika nebé boot tebetebes. Iha kompainia balu mak derepenti riku tanba hetan projetu la pára; balu fali labele riku no labele moris diak tanba asesu ba atu hetan projetu mak laiha. Funsionáriu públiku ho nível kiik, ema hatene hela nia saláriu, maibé nia moris diak liu fali negosiante boot balu. Ou funsionáriu nível boot ho saláriu boot, maibé nia moris baibain hela.
Iha terminolojia oportunidadi ekonomia nian, laos servisu mak halo ema ida sai riku. Maibé ema ne’e rasik mak halo nia-an sai riku.
Fini mehi nebé diak liu mak fini nebé nunka sai no lakon husi ita nia hanoin. Mehi hanesan ne’e fó kbiit ba ita. Buat ida nebé ita tenki halo, ida ne’e mak fini mehi nebé ideál ka diak liu.
Faze 2: Tenki Prepara-an Hodi Simu Fini Ne’e
Ema nebé kaer tos hatene, prepara rai ho diak uluk molok sira kuda ai-han, atu fini moris. Ita nia hanoin ba ita nia mehi hanesan rai nebé atu kuda fini. Wainhira ita nia hanoin prontu lós ona hodi simu ita nia fini mehi nian, mak ita nia mehi sei krese diak liu tan. Rai nebé prepara ho diak, hatudu katak “Hau prontu atu simu fini.” Hanoin nebé prontu hodi simu nia mehi, hatudu katak, “Hau prontu, simu mehi ne’e.”
Orguillu ba ita nia mákina mehi nian. Ita nia hanoin, fatin ita atu kuda no hamoris ita nia mehi. Ne’e buat úniku ida. Iha kritura tomak, laiha ema seluk nebé nia oin, nia koalia, nia lao, no nia hanoin hanesan ita.
Haksolok ba. Sai úniku signifika ita iha mákina mehi nebé diak tebetebes ba mehi nebé ita hakarak realiza.
Iha ema balu dehan, “Hau laran metin hau bele troka fatin ho - hau nia boss, ema riku, hau nia maun ka alin, ema importanti hanesan Prezidente, ka Primeiru Ministru.” Ema nebé koalia hanesan ne’e, nia husik liu lét deit grasa diak liu ba nia nudar ema, mak: nia furak no diak rasik.
Karik ita hakarak troka ita nia servisu ho ita nia Prezidente Repúblika. Maibé ita la hakarak atu troka ita nia oin ho prezidenti. Ida ne’e mak buat diak liu atu ita gosta no simu ita nia moris. Ba ita nia moris nia destinu, ita iha ona mákina mehi nian nebé diak liu.
Hamos tiha ita nia hanoin ho “Líkidu HMP.” Ita nia liman, ita nia oin, foer tanba rai-rahun, no mina. Tanba tempu, ita nia hanoin bele foer tanba la fiar-an, senti lakon, no dezanima. Hanesan wainhira, antes han, ita presiza fasi liman, ita mos presiza fasi ita nia hanoin antes ita luta ba ita nia mehi.
Atu ita nia mehi iha abut nebé forte, ita tenki hamos memoria sira nebé halo todan ita - wainhira ita failla halo negósiu ida nebé halo ita sai hanesan ema fak, no senti moe, karik wainhira ita monu iha negósiu, failla iha kazamentu, ou investimentu. Atu hamos ita nia kakutak, rega ho “líkidu HMP” - Hahalok Mentál Pozitivu, nebé hanorin konaba susesu no buat-hetan, hahí nebé ita sei simu husi ema nebé ita respeitu, ou prémiu nebé ita simu.
Haré buat hakiduk ba kotuk ka monu ne’e hanesan deit momentu atu aprende diak liu tan. Hafoin haluha tiha. Hamos tiha memória negativu hotu. Kuda ita nia mehi iha rai nebé ita hamos ona dút aat sira.
Dezenvolve no halo promosaun konaba ita nia viajen. Imajina iha kolega ida nebé husu atu imi nain rua paseiu ba Portugal, maibé ita laiha interese atu ba nebá. Laiha razaun ida mos. Ita la hakarak atu ba. Hafoin ita nia kolega ne’e hatudu nia foto sira, hahu husi Portugal nia istória, kultura, lisan, obstákulu, problema sosial nebé iha, no ikus mai ita hakarak ba nebá!
Kuandu ita hatene barak konaba buat ida, ita buka atu hatene liu tan. Ita nia hanoin simu ita nia mehi ho maneira nebé hanesan. Wainhira ita nia imajinasaun sai klaru liu konaba ita nia mehi, ita sei entuziasmu liu tan hodi duni ita nia mehi ne’e.
Oin-sa prepara ita nia hanoin hodi simu ita nia mehi, ita tenki havizualiza ita nia mehi ne’e ho klaru tebetebes.
Ita iha mehi hakarak iha uma furak ida? Ita tenki lao haleu beibeik ba fatin ruma hodi buka uma nebé hanesan ho ita nia mehi ne’e.
Iha mehi konaba formasaun nebé diak ba ita nia oan sira? Ita tenki vizita eskola no universidadi sira nebé diak, no loron ida ita nia mehi ne’e sei realizadu.
Iha mehi konaba ita nia profisaun foun ruma ou ita nia bisnis rasik? Lé buat hotu nebé relasiona ho asuntu ne’e. Koalia ka konta istori ba ema sira konaba asuntu ne’e. Hakerek ita nia planu iha surat tahan ida - pinta uluk buat nebé boot, hafoin tuir kedas ho ninia detaillu sira. Uza ita nia mentál nia vizaun hodi prepara ita nia kakutak hodi dezenvolve ita nia mehi nebé boot.
Faze 3: Kuda Fini Mehi nian Nebé Ita Hakarak
Hanoin didiak fini tomate diak liu nebé hili ho espesiál tebes. Ho kbiit tomak, fini kiik oan ne’e bele hamoris tomate fuan boot nebé gostozu tebetebes nebé ho ninia todan bele tó 5-10kg. Imajina fini musan oan ida fasil tebes atu produz barak liu fali saida mak fini oan ne’e iha, hodi sai hahan nebé furak. Maibé fini nebé iha poténsia barak atu oferese ai-han diak, hanesan tomate ne’e, se ita la kuda uluk nia ba rai.
Hanesan ne’e mos ita nia mehi nebé boot. Maski iha ideia diak liu iha mundu hodi produz osan, dezenvolve bisnis, rezolve problema sosial, ou halo moris sai diak liu sei sai saugati deit, kuandu la kuda. No wainhira ita nia ideia boot ne’e, ita kuda iha hanoin nebé prepara ho tasak, mak rezultadu ekstra-ordináriu sira baibain bele akontese. Kompainia boot sira, hahu husi McDonald’s, Ford, Mercedes Benz, Toyota no Coca-Cola, uluk nudar ideia oan ida deit nebé sira hahu kuda.
Riku-soin nudar ideia nebé tenki luta.
Iha besik ita, iha ema barak, mak iha moras ida naran “karik” nebé halo sira sempre lakon, labele manan. Moras ne’e iha oin barak. Wainhira debate konaba investimentu, ema barak sei hatete, “Karik hau sosa tiha ona share/saham Microsoft-Bill Gate nian iha tinan 10 liu ba,” maibé hau la halo.”
Wainhira koalia konaba bisnis/negósiu, ema barak nebé la kuda nia mehi dehan, “Hau hakarak hahu hau nia negósiu iha tinan 1985, maibé tanba hau iha problema barak,” ou “Karik haré fali ba tempu pasadu, hau hakarak hakas-an fali hodi sosa Microsoft nia share.”
Wainhira debate konaba profisaun ida, ita dala barak sei rona ema seluk isplika oin-sa oportunidadi ida bele lakon, “Hau hakarak hahu negósiu mesak, maibé hau nunka hetan dalan sai nebé klaru,” ou “Uluk, hau hakarak sai péritu komputador nian, maibé momentu nebá hau senti sai péritu komputador nian ne’e hanesan buat mangame ida.”
Moras ida naran “karik hau halo” nudar moras baibain nebé akontese hanesan isin manas. Nia faktu mak hanesan provérbiu antigu dehan, “Liafuan nebé sai husi ibun halo moras tebetebes, mak liafuan tenki,”halo moris nudar buat dezanima ida ba ema sira nebé iha ideia boot maibé husik ideia ne’e mate.
Tuir mai ne’e, iha planu rua oin-sa bele realiza mehi ida:
1. Kuda ita nia mehi. Halao. Hahu husi agora. Ohin hau simu telefone husi komersiante (dealer) kareta nian nebé husu hau atu koalia ba nia staff marketing sira hodi selebra tinan nebé diak liu ba komersiante ne’e. Nia isplika mai hau katak, “Tinan 8 liu ba hau nudar polísia ida. Hau nia servisu OK, diak lós, maibé saláriu kiik tebes, polítika, no ambiente nebé negativu halo hau labele serivu metin iha nebá. Iha loron ida hau lé ita nia livru, The Magic of Thinking Big (MIC Publishing, 2014), no lé fraze iha kapítulu 10 nebé dehan, ‘Halo ita nia asaun ne’e nudar buat kostume/lisan ida’. Iha Segunda dader hau ható ba hau nia boss, katak hau rezigna-an. Hau fiar metin ona, karik hau hakarak goza moris ne’e, hau tenki hahu husi agora. Ne’e duni hau halo buat ne’e. No iha deit tinan walu nia laran, hau livre husi problema finanseiru.
Ida ne’e mak sei akontese wainhira ita hakarak realiza ita nia mehi.
2. Labele hein kondisaun tó perfeitu mak foin kuda ita nia mehi. Hanesan labarik kiik nebé hela iha ami nia tos ninin, hau aprende dezde hau joven katak buat kuda ai-han iha tos ne’e nunka perfeitu. Sempre bokon liu ka maran liu atu hahu kuda ai-han ruma. Ou dala ruma sedu liu ka tarde liu atu kuda. Iha tempu udan tau rai, hau lembra hau nia Aman dehan mai hau, “Antes, ita nunka kuda batar tarde hanesan ne’e, no imposível ita bele produz batar barak. Maibé se ita la kuda batar agora, ita sei labele silu batar hun ida mos.”
Nebé, fó atensaun ba fraze fujitivu ne’e “hafoin” hanesan ne’e mak “Hau sei halao hau nia mehi hafoin ekonomia diak ona,” ou “hafoin hau selu tiha hau nia tusan sira”, ou “hafoin ferias”, ou “hafoin ida ne’e, hafoin ida nebá”.
Labele haluha, tempu ne’e sei naruk, ita nebé iha kotuk sei muda fali ba iha oin!
Faze 4: Hakiak Ita Nia Fini Mehi Nian
Hanoin fali ita nia fini tomate nian. Fini ne’e nudar fini diak. Rai nebé atu kuda fini ne’e prepara ho tasak tebes, no kuda ona fini ne’e. Maibé atu krese no sai tomate nebé gostozu, ita presiza tau matan didiak ba fini ne’e - tau rai metan, rega, no hetan loron matan diak.
Ita nia fini mehi nian mos presiza nutrisaun - imajinasaun, brani, no ideia - atu hamoris, no halo ita sai riku. Tuir dadus governu nian, hanesan SERVE, tinan-tinan sempre iha kompainia foun mak rejistu hodi loke kompainia foun, maibé uitoan deit mak susesu. Ho liafuan seluk, haluha, la tau matan, husik deit, ida ne’e mak nia razaun prinsipál.
Nebé, tenki hakiak ita nia fini mehi nian hanesan hakiak ita nia oan rasik! Pontu importanti: Atu ita nia mehi ne’e sai boot, fó fuan, tanba ne’e presiza tau matan ba nia tó nia lori ita ba susesu.
Dalan ba nebá mak hanesan: Tuir semináriu, karik presiza ba hasai kursu ruma iha universidadi, tuir asosiasaun bisnis nian, troka ideia ho ema sira nebé susesu no lé livru barak.
Husik ema sira nebé iha hanoin susesu ajuda ita. Iha lei natureza konaba ema nia hahalok ne’e: “Manu fuik sira nebé fulun hanesan sira buka halibur hamutuk.” Lei ne’e sempre tama iha vigor. Ne’e duni, wainhira ita hakarak hetan rendimentu nebé boot, no akumula riku-soin, buka hamutuk ho ema nebé iha rendimentu boot no iha hakarak atu hetan liu tan riku-soin.
Wainhira ita nia kolega mak ema sira nebé baibain deit no lao ho filozofia moris ne’e “saida mak akontese, akontese deit ba”, hamutuk ho ema fulun kor hanesan ne’e, ita mos sei sai hanesan sira. Ita nia mehi sei mate, ita nia vizaun sei namkurut, no vida espirituál nia mate mos besik daudaun ona ita.
Presiza esforsu makás hodi haketak-an husi ema negativu sira, maibé ita bele sai riku duni wainhira ita hamaluk ho ema sira nebé iha orientasaun ba moris susesu.
Ne’e duni, disidi agora kedas se mak atu hamaluk ita loron-loron. Hases-an husi ema sira nebé gosta krítika buat hotu no hakarak haré ita nia mehi mate.
Prepara-an hasoru dút aat sira nebé moris iha ita nia lét, no atake negativu oioin husi média sosial. Durante ita sei moris, ema sira hanesan ne’e nudar ahi ida atu hamanas beibeik ita atu sai diak liu tan. Lori ita nia susesu mak bele taka sira nia ibun no hamate sira nia ahi negativu ne’e.
Faze 5: Fokus Ba Ita Nia Enerjia. Implamenta: “ Hau Sei”
Vince Lombardi, treinador futebol famozu boot ida, nebé dehan nune: “Laiha ema ida mak bele hapara hakarak nebé halao ho disiplina nebé perfeitu.” Nia nudar ema manan nain fó signifikadus klean ba provérbiu ne’e: “Iha nebé iha hakarak, sempre iha dalan.”
Kontribuisaun boot husi Vince Lombardi, mak ne’e: Hatudu oin-sa bele produz forsa ida nebé laos deit atu manan jogu iha futebol maibé mos oin-sa bele manan mos jogu ne’e iha moris.
Ema nia manan mai husi kakutak “Hau sei hetan saida mak hau hakarak”, laos husi hanoin “Hau hakarak buat ida.” Ita bele haré, liafuan“Hau sei” nudar komitmentu forte ida nebé ema bele halo. Wainhira ita iha hanoin hau sei, ita nia kakutak/hanoin sei halo buat boot rua: Da’uluk, sei fó dekrisaun atu oin-sa bele alkansa ita nia mehi. Da’rua, hanoin ”hau sei”, liafuan ne’e sei fó enerjia nebé ita presiza.
Haré ho maneira ne’e. Mentál nia forsa hotu mai husi liafuan “hau sei”. Enkuantu ita kontinua dezenvolve no hadia mehi nebé iha ita nia hanoin, ita bele realiza lalais ita nia mehi. Fokus ita nia hanoin ba liafuan ne’e “Hau sei sosa uma nebé hau hakarak”, husi ne’e mak osan sei sulin ba ita. Hanoin “hau sei halo hau nia ideia negósiu nian sei sai realidadi” no sei mosu maneira oin sa atu halao ita nia negósiu ne’e. Hanoin “hau sei hetan promosaun servisu nian”, no saida mak ita tenki halo sei sai klaru, hatudu-an ba ita.
Ema ida-ida iha dimensaun rua ne’e iha ninia mentál: Da’uluk, mak: “Hau sei koko” no da’rua mak: “Hau sei.” Wainhira ema ida dehan, “hau sei koko”, signifika “Hau sei halo servisu ne’e maibé hau fiar katak sei la susesu.” Ema sira ne’e uza liafuan “Hau sei koko”, nia hanoin tiha ona iha nia laran atu halai ses ou nudar razaun rende antes halo. Izemplu: “A” dehan, hau sei ba hasoru Señor Diretor, maibé hau duvida se hau bele halo oráriu ba enkontru ne’e. Signifika nia sei la hasoru Señor Diretor. “B” fali dehan, “Hau sei ba hasoru Señor Diretor. Maneira oin-sa, hau la hatene. Maibé hau sei ba hasoru nia, no husu Señor Diretor nia konseillu.
Atu alkansa ita nia mehi, riku-soin, satizfasaun, ézitu iha bisnis, servisu, no vida espirituál, presiza dedikasaun totál ba ita nia meta, objetivu.
Ita hatene se mak: Colombo, Charles Lindberg, no Van Braun? Ema sira ne’e fokus ba “hau sei….” Ikus mai sira ida-ida realiza duni sira nia mehi nebé halo mundu admira…
Faze 6: Fó Tempu Ba Servisu
Labarik kiik, susar tebes atu kumpriende, presiza semana hira ou fulan hira atu kuda modo tó koleita. Ou oin-sa hás hun ida presiza tinan barak molok sai ai-hun boot ida.
Faktu, susar ba se deit, ho idadi saida deit, atu haré politika no nesesidadi fó tempu atu serviu.
Presiza investe ita nia tempu hodi dezenvlove ita nia servisu. Fini mehi saida deit, presiza tempu atu produz proveitu nebé ita hakarak.
Izame importanti ba ema ida nia mehi mak, “Agora hau investe tempu no talentu hotu atu simu kolen nebé boot, ka soe hau nia tempu tomak hanesan ema baibain halo hodi moris ba loron ohin deit?”
Investe tempu atu produz osan. Dala barak ita rona fraze ne’e: “Presiza osan barak atu produz osan barak mos.” Provérbiu tuan dehan katak buat nebé lalós mak, “Nebé riku sai iku liu tan no nebé kiak sai kiak liu tan.”
Labele haluha! Iha buat tolu nebé difini programa hira mak sei produz osan barak ba ita. Osan hira mak ita investe, no funan hira mak ita hetan husi fatin ita halo investimentu, no tó bainhira ita hakarak ita nia osan servisu ba ita.
Saida deit mak ita hakarak, husi faze ida ba faze seluk, ita sei hetan nia. Tanba ézitu, susesu, riku-soin, no felisidadi hetan liu husi faze tuir faze, la akontese dala ida deit. Provérbiu dehan: Viajen 1000 km hahu ho hakat primeiru. Lúkru boot hahu ho dollar tahan uitoan. Moris nebé feliz harí husi loron ba loron.**Se mak hamonok-an iha tempu pasadu, nia sei lakon nia futuru - King Hussein.